‘Annem ve yoksunluk;
onun mücedelesi, düş kırıklığı, cesareti.
Kahramanca tavır sergilenmeyen bir tür destan.’
(Roland Barthes’in Yas Günlüğü’nden)

Göstergebilim alanında uzmanlaşan Barthes; edebiyat, mimari hatta moda’yı göstergebilimsel olarak inceleyip kitaplaştırmış ve Fotoğraf’ı da benzer bir göstergebilimsel incelemeden geçirmeye hazırlanıyordur ki annesi vefat eder.

Annesine olan bağlılığını yakından bilenler, bu vefatın Barthes için bir yıkım olmasından endişelenmektedirler. Hissettiklerini küçük notlar halinde yazıya aktarmaya başlayan Barthes, sonradan ‘Yas Günlüğü’ olarak kitaplaştırılan bu notlardan birinde şöyle aktarmış düşüncelerini:

“Anımsamak için mi yazmalı? Anımsamak için değil de, mutlak olarak beliren unutmanın büyük acısına karşı koyabilmem için yazmalı. Kısa süre sonra artık hiçbir iz kalmayacak, hiçbir yerde, hiç kimsede. Anıtın gerekliliği. Momento illam vixisse (Hatırla, bu kadın da yaşamıştı).”

Annesi için ‘yazınsal bir anıt’ inşa etmek düşüncesi zihninde döne dursun, annesinden kalan eşyalarını bağışlamak niyetiyle elden geçirmekte olan Barthes, Fotoğraflara rastlar ve sanki annesini ikinci kez yitirmişcesine can evinden vurulmuşa döner; Fotoğraflar ‘hiçbir şeyin ulaştıramayacağı kesinlikle’ annesini hissettiriyordur Barthes’a…

Fakat Fotoğraflardan biri vardır ki, Barthes’ın korlaşan acısını dev bir aleve dönüştürüverir. Kış Bahçesi’ adıyla anılan bu Fotoğrafla karşılaşma ânını şöyle yazmış Barthes:

“… annemin öldüğü evde tek başıma oturmuş, lamhanın altında birer birer O’nun resimlerine bakıyor, O’nunla zaman içinde ağır ağır geriye gidiyor, aşık olduğum yüzün gerçeğini arıyordum.
Ve buldum…”
“Ağlıyorum. İntihar etme isteği bile yok…
Apaçık olan anlamı söylemeye çalışıyorum çılgınca…
Apaçık olanı söylemenin olanaksızlığı… “

‘Kayıtsızlık, kayma, gürültü, şart olmayan’ kavramlarıyla ilişkilendirdiği GÖRÜNTÜLER kategorisine dâhil olabilme ihtimalinden sakındığı için hiçbir yerde paylaşmadığı Kış Bahçesi Fotoğrafını, “zevk alma duyarlığımı kazandıran kişi” dediği annesiyle dolmak, onun iyiliğiyle kuşatılmak için en yakınına -masasının karşısındaki duvara- asar ve “Anneciğimden hareketle -Fotoğraf ya da başka bir şey- yazamadığım sürece iyi hissetmeyeceğim kuşkusuz…” diyerek ne zamandır tasarı şeklinde zihninde döndürdüğü kitabı şu iki tema merkezinde yazmaya koyulur ve böylece Camera Lucida’nın doğuş süreci başlar…
1-Gösterge olarak Fotoğraf
2-Anne

Barthes’ın annesiyle ilgili olarak Camera Lucida’da yer verdiği değinilerden birkaçını aktarıyorum:
–Annesiz yaşayabilirdim (hepimizin er ya da geç yaptığı gibi); ama geriye kalan yaşam kesinlikle ve tümüyle iyileştirilemez olacaktı.
–Bütün yaşamımı onunla geçirdiğim için, benim herkesten daha çok acı çekmem gerektiğini söylerler hep; oysa benim çektiğim acı O’nun kim olduğundan kaynaklanıyordu.
–Hastalığı sırasında O’na baktım, içmesi daha kolay olduğu için sevdiği çay tasını tuttum O’na; O benim küçük kızım olmuştu…
–Yasın yavaş yavaş çalışarak acıyı sildiği söylenir; ben buna inanamadım, inanamam; çünkü benim için ‘zaman’ kayıp duygusunu yok eder, hepsi bu. Geride kalan her şey donup kalmıştı. Çünkü yitirdiğim şey bir biçim değil, bir varlıktı; bir varlık da değil, bir nitelikti (bir ruhtu).
–Anneyi (politik olarak) eğiten çocuktur; ama ben annemi hiç eğitmedim, O’nun karşısında hiç nutuk çekmedim; biz birbirimize o türden hiçbir şey söylemez, dilin uçan önemsizliğinin ve havada asılı kalan görüntülerin ‘aşkın asıl mekânı ve müziği’ olması gerektiğini düşünürdük.
–Reddetmenin ‘tavra’ dönüşmesinden korkan annem kendini fotoğrafa verirdi; ‘kendini merceğin karşısına koyma sınavında’ üstün gelmişti; çünkü O, her zaman ahlaki bir değerin yerine daha yüksek bir başkasını  koyabilmiştir; benim gibi kendi görüntüsüyle boğuşmamıştır.
–Kış Bahçesi Fotoğrafı.. annemden, O’nun saçından, teninden, giysisinden, bakışından o gün fışkıran ışınların hazinesidir… annemin fotoğrafı karşısında kendi kendime şunu söylüyorum: O ölecek..
–Kış Bahçesi’nin derinliklerinde kaybolan annemin yüzü belirsiz ve solgun. İlk dürtüyle “İşte O! O gerçekten orada! İşte, en sonunda O!” diye haykırmıştım. Şimdi ise O’nun niçin ve nelerden yapılmış olduğunu bilmek -ve gereği gibi söyleyebilmek- istiyorum. Sevgili yüzü düşünce ile çevrelemek, onu şiddetli bir özlemin kendine özgü alanına sokmak istiyorum; daha iyi görmek, daha iyi anlamak ve hakikatini öğrenmek için bu yüzü büyütmek istiyorum.. büyüterek, sonunda annemin öz varlığına ulaşacağıma inanıyorum. Fakat ne yazık! Ne kadar bakarsam bakayım hiçbir şey keşfedemiyorum: eğer büyütürsem kağıdın greninden başka bir şey göremiyorum: tözü uğruna görüntüyü bozmuş oluyorum.. Kış Bahçesi Fotoğrafının karşısında, ‘görüntüye sahip olmak için kollarını boşa açmış’ kötü bir hayalperestim ben..

Kaynaklar:
–Kış Bahçesinden Fotoğrafa Bir Roland Barthes Yolculuğu, A.Tufan Palalı, Altıkırkbeş Yayın, İstanbul, 2017.
–Camera Lucida, Fotoğraf Üzerine Düşünceler, Roland Barthes, Türkçesi: Reha Akçakaya, Altıkırkbeş Yayın Yayın, 2008.
–Mourning Diary, Roland Barthes, İngilizcesi: Richard Howard, Hill and Wang, 2012.
–Yas Günlüğü, Roland Barthes 1915-1980, Çeviren: Mehmet Rifat – Sema Rifat, YKY, 2009.
–Roland Barthes, Louis-Jean Calvet, Çeviren: Sema Rifat, YKY, 2017

Camera Lucida Hakkında: Θ

A.Tufan Palalı, Aralık 2021